Rys historyczny
Początek osadnictwa na terenach Gminy Tomaszów Mazowiecki datowane są na okres wpływów rzymskich (zespół stanowisk archeologicznych w okolicach Ciebłowic Dużych). Pierwsze udokumentowane ślady osiedli sięgają połowy XIII wieku (Świńsko, Chorzęcin). W XIV i XV w. większość powstałych tu wiosek lokowano na prawie niemieckim w pobliżu ważnych szlaków handlowych i przepływających rzek (Pilica, Wolbórka, Bielina, Piasecznica, Trestka). Dopiero z początkiem XIX wieku, kiedy to hrabia Tomasz Ostrowski założył tu osadę, dzieje gminy związały się na stałe z niezwykłym rozwojem Tomaszowa Mazowieckiego jako dużego wówczas (zwłaszcza po 1862r.) ośrodka przemysłu włókienniczego.
Cekanów - wieś, wymieniona po raz pierwszy w dokumentach z 1406r. należała w XV wieku do dóbr ujezdzkich. Znalazła się wśród wsi, które w 1476r. nabył od Warszyskich Piotr Dunin z Pawkowic. Pod koniec XIX w. należał do powiatu brzezińskiego, gminy Łazisko, parafii Chorzęcin.
Chorzęcin - wspomniany po raz pierwszy w dokumentach z roku 1285, kiedy to należał do kasztelanii wolborskiej, lokowany był na prawie niemieckim, wymieniony też w 1332r. Na początki XVIw. Połowa wsi należała do biskupów kujawskich, a połowa do szlachty - rodu Duninów. W końcu XIXw. należał do powiatu brzezińskiego, gminy Łazisko, parafii Chorzęcin i obejmował 41 domów, 300 mieszkańców i 603 morgi ziemi włościańskiej.
Ciebłowice - pierwsza wzmianka o wsi, pochodzi z 1389 r. W 1827r. liczyła 86 domów, 262 mieszkańców, a w końcu XIX w. - 90 domów, 349 mieszkańców oraz 1092 morgi ziemi włościańskiej i należała do powiatu opoczyńskiego, gminy Unewel i parafii Białobrzegi. W Ciebłowicach Dużych prowadzono w latach 1984-91 prace archeologiczne na cmentarzysku ciałopalnym z I-III wieku.
Dąbrowa - pod koniec XIX w. należała do powiatu brzezirńskiego, gminy Łazisko, parafii Tomaszów.
Godaszewice - pierwsza wzmianka o tej miejscowości nad rzeką Wolbórką pochodzi z 1332 roku, kiedy Władysław, książę łęczycki, nadał jej prawa niemieckie. Wieś należała wówczas do kasztelanii wolborskiej. Tę przynależność potwierdzają również dokumenty z 1386r. W 1827r. miała 13 domów, 92 mieszkańców W końcu XIXw. należała do powiatu brzezińskiego, gminy Łazisko, parafii Chorzęcin i liczyła 18 domów, 150 mieszkańców i 297 mórg ziemi włościańskiej.
Jadwigów - wieś założona przez Ostrowskich w pierwszej połowie XIXw. nad Wolbórką. W końcu XIXw. należała do powiatu brzezińskiego, gminy Łazisko, parafii Chorzęcin i liczyła 41 domów, 256 mieszkańców i 344 morgi ziemi włościańskiej.
Karolinów - pod koniec XIXw. liczyła jako kolonia 18 domów, 116 mieszkańców i 232 morgi (z czego 200 mórg ziemi ornej). Należała wówczas do parafii Błogie.
Komorów - pierwsza informacja pochodzi z 1399r. Wieś nad Piasecznicą rozwinęła się w XIX w. Należała wtedy do dóbr Zaborów, do powiatu brzezńskiego, gminy Łazisko, parafii Dmosin. Miała papiernię wyrabiającą gruby papier pakowy i bibułę. Komorów w XIXw. obejmował wieś i osadę fabryczną
Łagiewniki - nazwa wywodzi się od łagiewnika - rzemieślnika, zajmującego się produkcją piwa i miodu syconego. Jako osada służebna istniała już w XIIw., wchodząc w skład kasztelami wolborskiej. Pod koniec XIIIw. przeszły w ręce rycerskie. W 1476r. stanowiły w części przedmiot transakcji między P. Duninem a Warszyskimi. Biskupi kujawscy odkupili Łagiewniki Świńskie w XVIIIw. i Łagiewniki Rządowe w XIXw. Pod koniec XIXw. należały do powiatu brzezińskiego, gminy Łazisko i parafii Chorzęcin.
Łazisko - wieś założona nad rzeką Bieliną, wymieniona po raz pierwszy w 1405r. Należała w XVw. do dóbr ujezdzkich, stanowiących własność Strykowskich, a następnie Warszyskich. W 1476r. przeszło w ręce Piotra Dunina z Prawkowic. Pod koniec XIXw. istniała w Łazisku kopalnia rudy ilastej, nieco fosforycznej. Pokłady surowca rozciągały się od wsi do Tomaszowa prawie na milę. W tym okresie istniała wieś i folwark nad Wolbórką, należący do dóbr Ujazd. Wieś należała wówczas do powiatu brzezińskiego, gminy Łazisko (z siedzibą w Ujeździe) i parafii Chorzęcin.
Niebrów - pierwsza wzmianka o Niebrowie nad rzeką Wolbórką pochodzi z 1398r. W 1476r. znalazł się w gronie wsi zakupionych przez Piotra Dunina z Prawkowic od Warszyskich. W XIXw. powstała tu przędzalnia wełny i folusz - własność E. Hintza. W tym czasie Niebrów należał do powiatu brzezińskiego, gminy Łazisko i parafii Chorzęcin
Sługocice - powstały w XIVw. i zasiedlone zostały ludnością przybyłą z Sieradzkiego. Wymienione jako wieś biskupów kujawskich w akcie z 1412r. o rozgraniczeniu ich wsi od wsi szlacheckich. Według rejestru powiatu opoczyńskiego z 1577r. Sługocice stanowiły własność biskupów kujawskich i należała do gminy Unewel, powiatu opoczyńskiego i parafii Białobrzegi.
Smardzewice - pierwsze zapisy o Smardzewicach (dawniej Smarzewicach) pochodzą z 1399r. jako o wsi należącej do biskupów włocławskich. Wieś zasiedlono ludnością pochodzącą z Sieradzkiego. W 1534r. we wsi znajdowały się między innymi: pałac biskupów włocławskich, folwark, cztery karczmy, dwa młyny - na Pilicy i w borze zwanym "zielonym". W 1584 r. arcybiskup St. Karnkowski decyduje o likwidacji istniejącego we wsi dworu. Powstały w ten sposób folwark smardzewicki zamieniono w 1808r, na majorat. W 1908 r. majorat rozparcelowano. W 1657 r. przez teren Smardzewic przeciągnęły wojska szwedzkie, zostawiając po sobie, jak głosi podanie, ruinę i pustkę. Najznakomitszym zabytkiem w Smardzewicach jest kościół pw. św. Anny wybudowany w podzięce za cudowne objawienie św. Anny w 1620r. Z tego samego okresu pochodzi drewniany krzyż stojący, wedle legendy, w miejscu objawienia.
Swolszewice Małe - pierwsza informacja pochodzi z 1511r. W 1412r. pierwszy raz są wymienione Swolszewice Duże. Swolszewice były w XVIw. kolonią włościańską, należącą do biskupów włocławskich. Według rejestru powiatu piotrkowskiego z 1552r. należały do powiatu Nagórzyce. W ostatnich latach XIXw. zostały włączone do powiatu piotrkowskiego, gminy Golesze i parafii Wolbórz.
Świńsko - wieś, zwana dawniej Świnek, należała początkowo do dóbr monarszych, ale w 1257r. przeszła w ręce biskupów kujawskich. Wsią szlachecką stała się przed 1390r. W XVw. wchodziła w skład dóbr ujezdzkich i należała do Piotra Tłuka ze Strykowa. W XVIw. istniała nazwa Swygnsko. Do końca XVIIIw. wieś odkupili biskupi kujawscy. W końcu XIXw. Świńsko należało do powiatu brzezińskiego, gminy Łazisko i parafii Chorzęcin
Tresta - wieś powstała nad rzeką Trestką. Pierwsza informacja pochodzi z 1662r. Obejmowała Testę Szlachecką i Trestę Rządową. Na koniec XIXw. Tresta znalazła się w powiecie opoczyńskim, w gminie Zajączków, w parafii Smardzewice i Błogie.
Twarda - po raz pierwszy została wymieniona w dokumentach z 1367r. jako wieś założona z inicjatywy biskupa kujawskiego Zbyluta. Biskup ten przekazał w Wolborzu niejakiemu Stanisławowi Szczedrzykowiczowi las biskupi zwany Twarda nad rzeką o tej samej nazwie, dla osadzenia wsi na prawie niemieckim (średzkim). Twardą zasiedlono ludnością przybyłą z Sieradzkiego. Występuje również w dokumencie z 1412r. o rozgraniczeniu dóbr szlacheckich we wsi Błogie od dóbr wolborskich, należących do biskupów kujawskich, do których zaliczała się m.in. Twarda. Na początku XVIw. wieś zaliczała się do parafii Nagórzyce. Wedle rejestru wieś stanowiła własność biskupów kujawskich. Pod koniec XIXw. funkcjonowała wieś i młyn, należące do powiatu opoczyńskiego, gminy Zajączków i parafii Smardzewice.
Wąwał - pierwotna nazwa wsi brzmiała Wawel - wzgórze otoczone bagniskami. Pierwsze informacje o tej miejscowości pochodzą z roku 1443. Rejestr powiatu opoczyńskiego z 1508r. podaje nazwę Wawol, podobnie jak dokumenty z 1577r., kiedy wieś należała do Dąbrowskich. Według danych z końca XIX w. obejmował wieś i folwark. Znajdował się w powiecie opoczyńskim, w gminie Unewel, w parafii Białobrzegi.
Wiaderno - w 1363 r. biskup kujawski, Maciej Paługa z Gołariczy, nadał Wojciechowi Janowicowi, sołtysowi z Wiaderna (inne źródła jako sołtysa Alberta Jana z Zakrzewa) położonego w kasztelani wolborskiej, zezwolenie na lokowanie tejże wsi na prawie niemieckim. Na początku XVI w. Wiaderno należało parafii Nagórzyce. Według rejestru powiatu piotrkowskiego z 1552r. wieś była własnością biskupa kujawskiego. Pod koniec XIw. obejmowała kolonię, folwark, osadę leśną i karczmę.
Zaborów - miejscowość położona nad Piasecznicą (Zaborówką). Pierwsze informacje pochodzą z 1395r. Wieś należała pod koniec XVw. do dziedzica Ujazdu, Piotra Tłuka ze Strykowa. Arcybiskup gnieźnieński, Wojciech Jastrzębiec, przeznaczył w akcie erekcyjnym parafii Ujazd dziesięciny z Zaborowa kościołowi w Ujeździe, pomimo przynależności wsi do parafii Tobiasze. W okresie powstania styczniowego dziedzic Komorowa i Zaborowa, Władysław Chociszewski zajmował się produkcją kos dla powstańców. Na koniec XIXw. istniała wieś i folwark, przynależne do gminy Łazisko, powiatu brzeziriskiego i parafii w Tomaszowie. Wieś liczyła 13 domów i 137 mieszkańców. Folwark obejmował 636 mórg. 4 domy i 34 mieszkańców
Zawada - pierwsza informacja pochodzi z 1398r. Na początku XVIw. wieś należała do parafii Chorzęcin. W świetle lustracji z 1564r. Zawada znajdowała się w dożywociu Mikołaja Prze-rębskiego, stolnika sieradzkiego Według danych z końca XIXw. była to wieś, folwark i osada młyńska nad Wolbórką w powiecie brzezińskim, gminie Łazisko, parafii Tomaszów.